حجت‌الاسلام ابوالحسن حسنی در "اولین نشست علمی فقه مهندسی ژنتیک" که با حضور دکتر خاوازی، معاون وزیر و رییس سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، حجت‌الاسلام تقوی نماینده ولی فقیه در وزارت کشاورزی، آیت‌الله رشاد رئیس حوزه علمیه تهران، آیت‌الله علیدوست، استاد درس خارج و عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دکتر عبدالحسین روح‌الامینی، رییس شورای مرکزی حزب توسعه و عدالت ایران اسلامی، دکتر محمود حکمت‌نیا معاون حقوق مالکیت فکری وزیر دادگستری و جمعی از اساتید حوزه و دانشگاه و متخصصین حوزه زیست فناوری برای بررسی مباحث فقهی و حقوقی مهندسی ژنتیک و زیست‌فناوری در محل سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی برگزار شد، در تبیین مقاله خود با عنوان «اصل جواز تصرف در طبیعت» به معانی مختلف تصرف اشاره کرد و گفت: معنای تصرف در این‌جا دگرگون کردن یعنی تغییر چیزی از حالی به حال دیگر و از وضعی به وضع دیگر است. اصل هم در آثار فقهی و اصولی زیاد به کار رفته است، ولی تعریف روشنی از آن وجود ندارد؛ از موارد کاربرد اصل اولی می‌شود دریافت که مراد از آن وضع معتبر در مواجه‌ اول است؛ یعنی وقتی که مکلّف با چیزی مواجه شد، بالطبع کنش یا واکنشی با آن خواهد داشت.

 

وی با اشاره به اینکه برخی در فضایی غیر علمی تلاش می‌کنند با استناد به آیه تغییر خلقت یا با استناد به احتمالات مبهم مهندسی ژنتیک را حرام و یا آن را سکولار و غیردینی اعلام کنند، گفت: بنابراین بحث درباره اصل جواز تصرف و ایجاد تغییر در طبیعت و موجودات باید مورد توجه قرار گیرد.

آندیالند |

عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ادامه داد: خلقت انسان اینگونه است که هم توانایی تصرف در طبیعت را دارد و هم این‌که گرایش‌های قوی غریزی در انسان برای تصرف در طبیعت قرار داده شده است. عقل در مانع‌تراشی کلی بر سر راه این غرایز قبح و فساد را می‌بیند. بنابراین اصالت را به جواز می‌دهد و ممنوعیت یا محدودیت را نیازمند دلیل می‌بیند.

جریانی برای زدن اصل فناوری در حال شکل‌گیری است

حجت‌الاسلام حسنی از ادله قرآنی به عنوان دلیل دوم یاد کرد و گفت: از آیات متعدد در این باره به دو آیه اشاره کرده‌ام که نخست «سَخَّرَ لَکُمْ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ أَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظاهِرَهً وَ باطِنَهً» سوره‌ لقمان، آیه‌ ۲۰ و همچنین «وَ سَخَّرَ لَکُمْ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَ مَا فِی الْأَرْضِ جَمِیعًا مِنْهُ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ» سوره‌ جاثیه، آیه‌ ۱۳ است.

حجت‌الاسلام حسنی با اشاره به روایات به عنوان دلیل دیگر جواز تصرف در طبیعت گفت: از روایات هم می‌توانیم مستندات زیادی بر اصالت جواز تصرف زیاد بیاوریم که از جمله مهم‌ترین آنها روایات معتبری هستند که مستند اصاله الاباحه قرار گرفته‌اند.

 

این استاد حوزه و دانشگاه در پاسخ به این سؤال مبنی بر اینکه اگر احتمال خطر قابل توجه وجود داشته باشد، آیا اصل جواز محدود نمی‌شود، گفت: خود احتمال نمی‌تواند موجب محدود شدن اصل جواز شود، بلکه تنها بر اساس مستنداتی که به استناد آنها احتمال مشخصی ایجاد شده است، می‌توان اصل جواز را محدود کرد. من نمی‌توانم مردم را از تصرف منع کنم، صرفا به این دلیل که ممکن است دلیلی یا قرینه‌ خلافی در آینده پیدا شود؛ زیرا این گونه فحص عقلایی نیست. این در حالی است که آنچه در حال حاضر در برخی مجامع رسانه‌ای و غیر علمی مطرح است، این است که مهندسی ژنتیک و محصولات تراریخته را به صرف وجود احتمالات و بدون مستندات منع کنیم که این از نظر فقهی و عقلایی نمی‌تواند مورد پذیرش باشد.

 

وی مانع‌تراشی‌های اخیر بر سر راه بهره‌مندی کشور از مهندسی ژنتیک و محصولات تراریخته و نوع استدلال‌های مطرح شده را دقیقا مشابه استدلال‌های مطرح شده در دهه شصت علیه انرژی هسته‌ای دانست و گفت: سخن گفتن از حرمت اصل مهندسی ژنتیک و سکولار دانستن زیست فناوری نشان می‌دهد جریانی برای زدن اصل فناوری در حال شکل‌گیری است.

حجت‌الاسلام والمسلمین حسنی خاطرنشان کرد: حرف‌های عوامانه درباره مهندسی ژنتیک خیلی در رسانه‌ها مطرح شد که برخی از آنها را متخصصان می‌دانند که اساسا نشدنی و غلط است. اما نکته مهم این است که در سیاست‌گذاری‌ها باید تاکید بر امنیت غذایی و مبارزه با مافیای واردات مواد غذایی و سموم جزئی از سیاست‌ها باشد. به هر حال اگر برنجی تولید کنیم که نیازی به آب زیاد ندارد و نیاز به سم ندارد، تجارت خیلی‌ها را محدود خواهد کرد.

 

در ادامه حجت‌الاسلام والمسلمین تقوی، نماینده ولی فقیه در وزارت جهاد کشاورزی گفت: یکی از مسائلی که در حوزه تحقیقات وزارت جهاد کشاورزی وجود دارد، این است که ذهن متخصصین با مباحث این چنینی خیلی آشنا نیست. بنابراین نفس تشکیل چنین جلساتی برای این است که کار عزیزانکامل‌تر شود و مستندات قوی‌تری داشته باشد، چرا که به هر حال در نظام اسلامی زندگی می‌کنیم و همه امور باید در چارچوب معیارها و ملاک‌های اسلامی پیش برود. مرکز تحقیقات کشاورزی به عنوان یکی از قوی‌ترین مجموعه‌های تحقیقاتی در کشور است که سرمایه‌های علمی و انسانی عظیمی در آن وجود دارد که باید روز به روز بر آن افزود.

وی افزود: باید پیوندی با حوزه و محققان و اندیشمندان حوزوی برقرار کرد، لذا پیگیر این طرح هستم که یک مرکز تحقیقاتی و پژوهشی درباره مبانی فقهی کار تاسیس شود. در این صورت اگر ما در مجامع بین‌المللی حاضر شویم و این حرف‌ها را بزنیم، می‌توانیم به دنیا تفکر و اندیشه خود را معرفی کنیم. قوانین جهاد کشاورزی را مطالعه کردیم و موارد مورد نیاز را استخراج و روشن کردیم که این امر رسالت این وزارتخانه است.

حجت‌الاسلام تقوی، تبیین موضوعات احکام و اصطلاحات این حوزه را به عنوان پایه مباحث فقه زیست‌فناوری ضروری دانست و توضیح داد: تبیین موضوع باید در مرحله اول به دقت صورت گیرد و اگر بخواهیم حکم تبیین شود، باید ابتدا موضوع‌شناسی صورت گیرد. توضیح جامع و دقیق موضوعات توسط متخصصین زیست‌فناوری لازمه دریافت حکم است، زیرا حکم زمانی می‌تواند محکم و روشن باشد که موضوع مشخص و روشن باشد. مثلا اینکه آیا اصلاح نباتات و اینکه یک ژن را برای تقویت یک گیاه به آن وارد می‌کنیم، چه نوع تغییری است. حکم بدون موضوع نداریم و نمی‌توانیم حکمی صادر کنیم که موضوع آن مشخص نیست و سوالاتی که پیش می‌آید، گاه از این امر ناشی می‌شود. در گام دوم باید اصطلاحاتی که در این حوزه جنبه کاربردی می‌یابد، مثل حوزه‌های دیگر علم فهرست و تبیین شود و گفته شود در این حوزه چه مفهومی دارند و چه باری باید منتقل کنند.

وی درباره جنجال‌های اخیر درباره محصولات تراریخته، خاطرنشان کرد: مسئله تراریخته یک مقدار رنگ و لعاب سیاسی به خود گرفته است که به شدت باید از آن پرهیز کرد؛ زیرا به این صورت اصل مسئله و پیشرفت علمی کشور ذبح می‌شود.

 

یکدیگر را در حوزه فناوری و تجارت تخریب می‌کنیم

دکتر حکمت نیا معاون وزیر دادگستری نیز در این نشست به ارائه مقاله خود با عنوان "طراحی نظام حقوق زیست فناوری" پرداخت.

وی با اشاره به شیوه‌های نظام سلطه در ایجاد انحصار فناوری گفت: از آنجا که در نظام بین‌المللی امکان وضع ضمانت اجرای سخت وجود ندارد، نظام سلطه از روش‌های نرم برای منع کشورها از به‌کارگیری برخی فناوری‌ها و پیشرفت‌های فناورانه استفاده می‌کند. یعنی با افزایش هزینه‌های فناوری و هزینه‌تراشی برای علم و فناوری شما را قانع می‌کنند که به دنبال آن نروید.

دکتر حکمت‌نیا گفت: در این نشست ابتدا قصد داریم به نزدیک کردن مفاهیم و زبان فقهی و حقوقی با زبان فنی در زیست فناوری بپردازیم تا درک متقابل در این حوزه ایجاد شود که این امر کمی وقت‌گیر است و حوصله می‌طلبد.

 

این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه سخن گفتن از ارزیابی‌های ایمنی زیستی بر مبنای واقعیت‌گرایی است، گفت: برخی کشورهای اروپایی نه بر اساس واقعیت خارجی، بلکه بر اساس ترس که نوعی ذهن محوری است، قانون‌گذاری را جایز می‌دانند. در حالی که اگر واقعیت‌محور باشیم و رویکرد علمی داشته باشیم، نمی‌توانیم ترس از خطر را مؤثر در حکم بدانیم و تنها به مستندات علمی توجه خواهیم کرد.

وی با انتقاد از وجود تخریب‌ها در حوزه فناوری گفت: متاسفانه این رویه وجود دارد که به جای اینکه شهرت تجاری ایجاد کنیم، یکدیگر را در حوزه فناوری و تجارت تخریب می‌کنیم. باید از تخریب صاحبان فناوری جلوگیری شود و حتی شهرت مناسب برای فناوری تولیدشده ایجاد شود. شهرت علمی ایجاد کردن برنامه می‌خواهد، به طوری برنامه‌ریزی شود که برای شرکت‌ها و فناوران در ذهن عموم، مرجعیت علمی ایجاد شود تا در مرحله بعد بتوان چنین اعتبار علمی و فناورانه را تبدیل به ثروت کرد.

وی افزود: بحث از مبانی فقهی و حقوقی در حوزه زیست فناوری نیازمند ارائه یک ساختار و چارچوب بحث است که سه سطح موضوع‌شناسی تا سیاست‌گذاری و برنامه اقدام را شامل می‌شود.

این استاد حوزه و دانشگاه در بیان سطح موضوع‌شناسی، گفت: در موضوع‌شناسی یک موضوع‌شناسی قواعد و یک موضوع‌شناسی سیاستها داریم که موضوع‌شناسی سیاستها شامل هزینه فایده اولویت‌ها، جایگاه بخش خصوصی، جایگاه حمایت‌ها و مانند آن می‌شود. موضوع شناسی قواعد نیز شامل تبیین و تعریف موضوعات فنی – زیستی، موضوعات فنی - زیست‌محیطی، موضوعات فنی – اقتصادی و در نهایت تبیین مسائل مربوط به نیاز - مصرف می‌شود.

 

وی افزود: پیش فرض موضوع شناسی فنی - زیستی دارای این پیش فرض است که انسان توانمند است و امکان تغییر در طبیعت را دارد. حال بحث بر سر این است که گستره و مسائل مربوط به این امر چیست. اما اگر کسی اصل امکان تغییر در طبیعت را نمی‌پذیرد، از ابتدا راهش جدا می‌شود.

دکتر حکمت نیا ادامه داد: تبیین دخالت فناورانه به معنای تبدیل موضوع فنی به عنوان موثر در حکم است در حقوق یا در فقه صرف عناوینی که حکایت از یک واقع باشد، ممکن است نتواند موضوع حکم قرار گیرد و باید عناوین مناسب با زبان فقه را تبیین کنیم.
 

مهندسی ژنتیک مدرن تنها تکامل طبیعی موجودات را هدفمند کرده است

در ادامه این نشست دکتر پژمان آزادی، استاد پژوهشگاه بیوتکنولوژی کشاورزی به بیان روش‌های سنتی و جدید اصلاح نباتات پرداخت.

وی از انتخاب محصولات برتر به عنوان ابتدایی‌ترین روش اصلاح نباتات یاد کرد و افزود: در این روش در هر بار کشت آن مواردی را که در بین محصولات کشت شده دارای صفات مطلوب‌تری هستند، انتخاب شده و برای کشت‌های بعدی مورد استفاده قرار می‌گیرند که از همین روش بشر در طول چند هزار سال توانست به اصلاح و تغییر گیاهان زراعی بر اساس نیاز خود بپردازد.

دکتر آزادی روش بعدی اصلاح را تلاقی و دو رگ گیری میان گیاهان مختلف دانست که این روش موجب تغییرات اساسی در بسیاری محصولات زراعی و باغی مانند موز، هندوانه، بادمجان، هویج و... شد. این اصلاحات به قدری بوده است که نمونه اولیه این محصولات قابل استفاده نیستند.

وی روش مهندسی ژنتیک مدرن یا انتقال ژن را شیوه‌ای دانست که در طبیعت هم از طریق برخی عوامل مانند یک نوع باکتری رخ می‌دهد و افزود: این روش جزئی از فرایند تکامل میان موجودات زنده است و پیش از این در طبیعت در مورد سیب‌زمینی شیرین و برخی محصولات دیگر رخ داده است. مهندسی ژنتیک مدرن تنها تکامل طبیعی موجودات و انتقال ژن را تسریع و هدفمند کرده است.

دکتر آزادی ادامه داد: بنابراین این تصور درست نیست که انتقال ژن اخیرا انجام شده است و به صورت طبیعی در طبیعت دائما در حال رخ دادن است. مثل گل‌هایی که در برخی گیاهان مشاهده می‌شود که از طریق یک نوع باکتری ژنهایی را که هورمون‌های اکسین و سایتوکنین دارد، به گیاه هدف منتقل می‌کند و محصولات زیادی در طبیعت به این روش ژن‌هایی را دریافت کرده‌اند. این روند به صورت طبیعی ده‌ها هزار سال است که اتفاق می‌افتد و بشر تنها با الهام از این کارکرد طبیعی تنها تلاش کرد ژن‌های مطلوب خود را به گیاه منتقل کند. بنابراین بر خلاف تصوراتی که در برخی رسانه‌ها دنبال می‌شود، انتقال ژن از این طریق سابقه هزاران ساله و ایمن دارد و آثار احتمالی عجیبی نخواهد داشت.

وی در نهایت به روش جهش‌زایی و اصلاح هسته‌ای اشاره کرد و گفت: این روش دارای بیشترین آثار ناخواسته بر ژنوم محصولات زراعی است، حال آنکه هیچ ارزیابی مانند دیگر محصولات بر آن صورت نمی‌گیرد و البته تا کنون محصولات خوبی از این طریق اصلاح و ارائه شده است.

 

اهمیت تدوین سند زیست‌فناوری
بیوتکنولوژی محور شکل‌گیری کمپانی‌های بزرگ جهان در آینده

در ادامه جلسه دکتر روح‌الامینی، استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران با اشاره به اهمیت تدوین سند زیست فناوری، گفت: حوزه زیست‌فناوری بسیار گسترده است و از جهت موضوع‌شناسی باید همه موضوعات زیست فناوری مورد توجه قرار گیرد.

وی زیست‌فناوری را صنعتی پردرآمد دانست و گفت: در ۱۰ سال گذشته هفت داروی پرفروش آنتی‌بادی بین ۵ تا ۲۰ میلیارد دلار داشته است. اخیرا فایزر نسل جدیدی از داروهای آنتی‌بادی را ارائه کرده است که دارو را فقط به سلول سرطانی می‌رساند و درمان سرطان را ساده می‌کند. از این نسل ۱۰ دارو ارائه شده و صد دارو در صف بازار است. حالا قیمت همین داروی فایزر برای دو دوره سه هفته‌ای درمان سرطان ۱۶۳ هزار دلار است.

این استاد دانشگاه با انتقاد از عدم توجه کافی به توسعه بیوتکنولوژی، خاطر نشان کرد: آیا قاعده نفی سبیل ایجاب نمی‌کند با فقیر و محتاج بیگانه نباشیم، اگر برای آوردن چنین درمانی و از حدود ۲۰ سال پیش به جای سرمایه‌گذاری در مثلا معدن در این حوزه که مغزافزاری و دانشی است، ترویج گسترده‌ای می‌داشتیم، امروز وقتی داروی دو میلیارد تومانی می‌آید، در کشور خودمان آن را داشتیم.

دکتر روح‌الامینی، بیوتکنولوژی را محور شکل‌گیری کمپانی‌های بزرگ جهان در آینده دانست و گفت: در جهان کمپانی‌های بزرگ دنیا بر همین اساس در حال تحول هستند و کمپانی‌های بیوتکنولوژی در حال ایجاد و صعود هستند. به همین دلیل است که اگر کسی مکی با ژن و سلول کار کرده باشد، در دنیا خریدار دارد و کمپانی‌های بزرگ دزد نیروی انسانی شده‌اند. در ۱۰ سال آینده توسعه حوزه سلول‌درمان و ژن درمانی را خواهیم داشت که ما از آن غافلیم. در این حوزه مدتی است درمان‌های نیم میلیاردی ارائه شده است. در این سطح پزشکی فردی مطرح شده است که درمان مخصوص یک فرد به وی ارائه می‌شود و بسیار گران و اختصاصی یک فرد است.

 

استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران با اشاره به ضرورت نگاه جامع در حوزه‌های سیاست‌گذاری و هزینه فایده، افزود: در این حوزه باید از موضع خلاقیت و خلق جدید به مسائل نگاه کرد و بر اساس "فتبارکت الله احسن الخالقین" بالاخره به انسان و خلیفةالله یک چیزهایی واگذار شده است.

دکتر روح‌الامینی حاصل رسانه‌ای کردن مباحث علمی بیوتکنولوژی را موجب محروم کردن کشور از فناوری دانست و افزود: من از دوستان تقاضای کمک دارم در هر دو سمت کار هم فناوران و هم مدیران و هم حوزه علمیه کمک کنند که ضمن رعایت مسیر و عدم تجاوز به حریم شرع یا فقه بتوانیم از دستاوردهای این علوم در کشور استفاده کنیم و به عوامی سیاسی دچار نشویم. چون متاسفانه دوستان در سال‌های گذشته بی‌دقتی کردند و بحث‌های بسیار دقیق علمی در محیط‌های رسانه‌ای مطرح شد و از مسیر خارج شد.

وی دوری از فناوری را پاسخ مناسبی برای ملاحظات این حوزه ندانست و توضیح داد: خوف و ترس از فناوری در حوزه نانو هم مطرح است که آیا آثار و عوارض احتمالی دارد یا از این قبیل که محور این بحث مفهوم اکسپوژر یا سطح تماس است. یعنی شما در صورت وجود خطری مانند آلودگی هوا هم می‌توانید فیلتر برای رفع آلودگی کارخانه یا کاتالیست را نصب کنید و آلودگی را مدیریت کنید، هم می‌توانید خودتان را از آلودگی هوا دور کنید و مثلا به شهر دیگری بروید.

این استاد دانشگاه ترس از فناوری را موجب دچار شدن برخی متولیان امر به عوام‌زدگی دانست و افزود: این ترسی که باعث شده سیاست‌مداران ما دچار یک عوام‌زدگی شوند که حالا بحث پدافند غیرعامل و هوشیاری و مسائل فقهی و از این قبیل باید در جای خود مورد توجه باشد، ولی توجه شود که عوامی هم در سیاست‌مداران منتقل نشود؛ اینکه یک چیزی را کسی در گوشه‌ای می‌گوید و بعد به سیاستمداران منتقل می‌شود.

سه توصیه مهم در حوزه سیاست‌گذاری

 

حضرت آیت‌الله رشاد، عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی در این نشست ضمن تشکر از همکاری وزارت دادگستری، وزارت کشاورزی، شورای عالی انقلاب فرهنگی و سازمان‌هایی دیگر در برگزاری نشست فقه بیوتکنولوژی، گفت: سه توصیه مهم در حوزه سیاست‌گذاری باید مورد توجه قرار گیرد؛ اول اینکه ما همچنان در ابتدای راهیم و نیازمند کار علمی جدی هستیم. دوم اینکه در تربیت نیروی فاضل صاحب تشخیص و صلاحیت کسری داریم و برای مسئله با این اهمیت و گستردگی نیروی انسانی بسیار بسیار ناچیز است. سوم مربوط به حوزه رسانه و تبلیغ و اطلاع‌رسانی است؛ به هر حال فضا مه آلود و حمله‌ها تند و کند است و این نیازمند یک طرح جامع و مناسب برای آگاهی‌رسانی به جامعه درباره این فناوری است.

وی درباره مهندسی ژنتیک آن را موضوعی چند وجهی و نیازمند مطالعه بین‌ارشته‌ای دانست و گفت: دراین حوزه در چهار ساحت و زمینه نیازمند بحث علمی هستیم که اولین آن مطالعه روی اصول جهان هستی شناختی مرتبط با زیست فناوری است که جنبه کلامی فلسفی دارد.

آیت الله رشاد ساحت دوم مطالعه درباره مهندسی ژنتیک را مطالعه علمی روی گزاره‌های زیست فناوری دانست و افزود: اگر بنا باشد در این حوزه پیشرفت کنیم، به کار بگیریم، تولید و مصرف کنیم، باید کار علمی دقیق و جدی انجام دهیم و حتی اگر با این فناوری مخالف باشیم هم باید کار علمی جدی کنیم. این حوزه هم جنبه شناختی و زیست‌فناوری دارد. این دو حوزه به مسئله‌شناسی و موضوع‌شناسی منجر می‌شود و اینکه موضوع و مسئله را درک کنیم.

 

وی ادامه داد: دو ساحت دیگر ساحت قواعد ارزشی - اخلاقی معطوف به زیست فناوری و دیگر قواعد فقهی و حقوقی معطوف به زیست فناوری که این دو جنبه منجر به این می‌شود که بتوانیم حکم صادر کنیم و این دو ساحت حکم‌شناسی را ممکن می‌کند.

قالیشویی در فرمانیه

رییس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با اشاره به اصول نظام احسن خلقت، تاکید کرد: یکی از اصول اصل نظام احسن این است که در عالم یک انتظام شگرفی حاکم است و همه چیز در جای خود است. بنابراین هر چیزی که باعث شود این عناصر جابجا شود، باید در چارچوب این نظام احسن صورت گیرد. در اینجا این سؤال مطرح شده است که آیا جابجا کردن ژن‌ها در مهندسی ژنتیک نظام احسن را به هم نمی‌زند. این پرسشی است که باید پاسخ داده شود. پاسخ این است که عالم فرگشت پذیر، فراگشت پذیر و در حال تکامل است. عالم یکسره قوه و ماده است و عالم ماده هیچ وقت نمی‌تواند به فعلیت برسد، بلکه همواره در حال تکامل است.

آیت الله رشاد در ادامه با اشاره به ادعای برخی درباره حرمت تصرف در حیات و مهندسی ژنتیک، گفت: هیچ کس نمی‌گوید که شکافتن اتم خلاف شرع است، چون اگر این طور باشد هیچ حرکتی نباید کرد و حتی آبگوشت هم نباید درست کرد؛ زیرا نوعی تصرف در مواد است. صرف تصرف نمی‌تواند ممنوع باشد، تصرف نباشد یعنی توقف و توقف یعنی مرگ؛ آنگاه که هستی توقف کند یعنی مرده است و قرار نیست این طور باشد. بحث این است که شکافتن هسته را انسان در مسیر کمال هستی به کار گیرد یا برای بمب اتم از آن استفاده کند.

وی هدفداری و غایتمندی و هوشمندی را از دیگر اصول دیگر نظام احسن دانست و افزود: حتی جماد هم شعورمند است؛ ولی ما درک نمی‌کنیم و هستند کسانی که درک می‌کنند. جماد تسبیح می‌گوید و در حال حرکت و تکامل است.